من زبان و خط فارسی را خیلی دوست دارم. بخش عمده آن به این دلیل است که زاده این سرزمینم و مانند تمام آدم‌ها میهنم و هرچه که مربوط به آن است (البته به استثنای خیلی چیزها!) را دوست دارم.

دردم می‌آید وقتی می‌بینم که خط فارسی در وب به سرعت به فراموشی سپرده می‌شود. البته منظور من آدم‌هایی نیستند که خودشان را به آن راه زده‌اند و به بهانه‌های مختلف به جای نوشتن با الفبای فارسی، متونشان را با الفبای لاتین و با خط بی‌سروته «پینگلیش» می‌نویسند -که البته انتظاری هم ازشان ندارم- بلکه منظورم طراح‌ها و توسعه‌دهندگان وب هستند که مسئولیت ساخت و تولید وب فارسی را بر عهده دارند و به هر دلیلی، شمشیر را برای «خط فارسی» از رو بسته‌اند. البته تقصیر آن‌ها نیست، شرایطی که در ادامه توضیح خواهم داد باعث شده تا اینگونه کنند.

چندی پیش، گوگل در وبلاگ رسمی‌اش به زبان فارسی، نوشت که ازین پس در وبلاگ و وب‌سایت خود از قلم Droid Arabic Naskh استفاده کنید، فونتی که مدتی است در سیستم عامل اندروید برای زبان‌های عربی و فارسی به کار رفته است. در حالی که تلاش گوگل برای تولید وب‌فونت عربی استاندارد قابل احترام است، ولی این که استفاده از یک قلم کاملا عربی را در مقیاس وسیع به کاربران ایرانی دیکته می‌کند جای تامل دارد. می‌دانید که «خط نسخ» خطی کاملا عربی با روحیات عربی است که برای نوشتن کتب و متون اسلامی و قدیمی در سرزمین‌های اعراب به کار می‌رفته‌است (و می‌رود). در حالی که خط نستعلیق هم یکی از خطوط قابل توجه در خوشنویسی اسلامی است، ولی مبدا پیدایش خط نستعلیق در ایران بوده و این خط کاملا با فرهنگ و تاریخ ایرانی سازگار است، و سالیان سال است که خط نستعلیق در مقابل دیگر شیوه‌های دیگر خوشنویسی اسلامی مانند «نسخ» و «ثلث» ایستادگی می‌کند.

تفاوت خطوط فارسی و عربی

در ویکیپدیا در مورد خط نستعلیق نوشته شده است:

در ساختار دستوری زبان فارسی، که هند و اروپایی است، بر خلاف عربی که ریشه سامی دارد، انتهای بسیاری از الفاظ و اسامی نیاز به یکی از حروف نهایی مدور دارد. خط نستعلیق دارای ظرافت ها و گردش های لطیفی در حرکت ها و شکل حروف است تا حدی که روحیه و ذوق هنری ایرانیان را به بهترین نحو به نمایش می گذارد. این توضیح در مورد بیشتر قلم‌هایی که برای زبان فارسی بهینه‌سازی شده‌اند صادق است. لطفا قلم‌های زیر را باهم مقایسه کنید:

سه قلم اول، کاملا عربی هستند. دروید کوفی و دروید نسخ در گوگل و برای سیستم عامل اندروید توسعه داده شده‌اند. قلم نسیم، توسط Resetta Type Foundry برای متون خبری عربی توسعه داده شده‌است و توسط خبرگزاری‌های معروف استفاده شده است، با اینکه استفاده از قلم نسیم، به توجه به ظاهرش، برای زبان فارسی گاهی منطقی به نظر می‌رسد، اما استفاده از این قلم در ابعاد وسیع برای زبان فارسی بیشتر مخرب است تا مفید. (حتی من در این وبلاگ از نسیم استفاده کرده‌ام!)

من ۵ قلم بعدی را در دسته قلم‌های فارسی قرار داده‌ام. خط نستعلیق که برای وب کاربردی ندارد و فقط برای نشان دادن روحیات قلم‌های ایرانی آورده شده است. قلم یکان که توسط مسعود سپهر طراحی شده‌است، قلمی کاملا فارسی با ظرافت‌های زیبای هنر ایرانی، و در عین حال مدرن است. این قلم از نظر من برای تیترها و متون بزرگ مناسب است و گاهی برای متن‌های محتوی نیز کاربرد دارد. قلم زر سال‌هاست که در تایپوگرافی ایرانی به کار می‌رود و با اینکه ریشه عربی دارد، ولی بازهم برای استفاده در زبان فارسی مناسب است. قلم میترا توسط Tim Holloway در انگلیس و قلم بدر توسط عثمان حسینی برای متون عربی، فارسی و اردو طراحی شده‌اند. با اینکه هردوی این قلم‌ها ریشه عربی دارند (مانند بسیاری دیگر از قلم‌های فارسی)، ولی به دلیل نزدیک‌تر بودن آن‌ها به زبان و هنر فارسی، می‌شود به راحتی برای تایپوگرافی فارسی از آن‌ها استفاده کرد.

این دسته‌بندی‌ها شاید علمی نباشند و کاملا بر اساس سلیقه صورت گرفته باشند، ولی این تفاوت‌های آشکار در نوع روحیات قلم‌ها بر کسی پوشیده نیستند. بسیاری از دوستانی که از قلم‌های نسخ و نسیم برای زبان فارسی استفاده می‌کنند، اصرار می‌کنند که این قلم‌های «استاندارد» هستند و برای وب بهینه‌سازی شده‌اند و خواندن آن‌ها راحت است. این‌ها دلایل کاملا درستی هستند ولی آیا ما باید خط و فرهنگ فارسی را فدای «استاندارد» بودن قلم کنیم؟

مشکلات فنی، متهم ردیف اول: گوگل

تمام این بهانه‌گیری‌ها به قلم‌های فارسی، از عدم نمایش صحیح این قلم‌ها در مرورگر کروم در ویندوز ناشی می‌شود. همانگونه که قبلا در نوشته‌ای توضیح دادم مرورگر کروم به دلیل اینکه از موتور پردازش متنی قدیمی ویندوز استفاده می‌کند، قادر نیست که قلم‌هایی که به صورت صحیح Hint نشده و برای وب بهینه‌سازی نشده‌اند را به درستی نمایش دهد و نمایش متون به شکل دندانه‌دار و ناخوانا صورت می‌گیرد. این در حالی است که حتی مرورگر اینترنت اکسپلورر هم تمامی قلم‌های فارسی را به درستی و بدون مشکل خاصی نمایش می‌دهد. تمام سیستم‌عامل‌های دیگر، از جمله لینوکس، مک، iOS و اندروید قادر هستند که قلم‌های فارسی را در تمام مرورگرها به درستی نمایش دهند.

حالا شرکت گوگل به جای اصلاح کردن مرورگر کروم در ویندوز و حل کردن مشکلات پردازش متنی آن، بیانیه صادر می‌کند که چون «قلم نسخ عربی» قلمی استاندارد و بهینه‌سازی شده‌است، شما به جای استفاده از قلم‌های خودتان بیایید از یک قلم عربی استفاده کنید! باید منتظر باشیم یکی از همین روزها، در وبلاگش بنویسد که کلا به جای نستعلیق، نسخ بنویسید.

مشکلات فنی، متهم ردیف دوم: ما

نمی‌دانم دقیقا چطور باید این موضوع را توضیح دهم که مشکل از کجاست. در دانشگاه‌های ما طراحی فونت را به دانشجوها آموزش می‌دهند، ولی نمی‌گویند که «وب رسانه آینده است» و قلم‌هایی که طراحی می‌شوند باید برای نمایش در وب سازگار شوند. دیگر ۲۰ سال پیش نیست که قلم‌ها فقط در چاپ قابل استفاده بودند، حالا بخش عمده‌ای از متون فارسی در وب نمایش داده می‌شوند. پس یک بخش از مشکل این است که «بهینه سازی قلم‌ها برای وب» را در دانشگاه به دانشجویان طراحی گرافیک آموزش نمی‌دهند. یا شاید هم می‌دهند و دانشجوها برایشان مهم نیست، نمی‌دانم.

بخش دوم مشکل، قلم‌های فعلی فارسی هستند که در نوع‌های مختلف در اینترنت وجود دارند که همه آن‌ها برای نمایش در وب غیر استاندارد هستند. قلم‌های سری بی، سری ایکس، سری فلان، و هزار جور قلم دیگر. چرا معلوم نیست که صاحب اصلی این قلم‌ها چه کسانی هستند؟ آیا شرکت برنا رایانه که مسئول پخش تمام این قلم‌ها است، نمی‌تواند بگوید که این قلم‌ها توسط چه کسانی برای زبان فارسی طراحی یا بهینه سازی شده‌اند؟ آیا شرکت مریم سافت که پروژه «قلم برتر» را در کارنامه خود دارد، نمی‌تواند قدمی در جهت بهینه سازی قلم‌هایش برای وب بردارد؟ یا فکر می‌کنند که هنوز سال ۱۳۸۰ است و اینترنت در ایران فراگیر نشده و طراح‌ها فقط از قلم‌ها برای چاپ استفاده می‌کنند؟

بخش سوم مشکل هم این است که هیچ کس حاضر نیست برای طراحی قلم‌های جدید یا بهینه‌سازی قلم‌های قبلی هزینه‌ای خرج کند. عرب‌ها برای طراحی قلم‌هایشان هزینه‌های فراوانی پرداخت می‌کنند و تمام آن‌ها استاندارد طراحی می‌شوند. حتی جناب گوگل به بعضی از طراح‌های عرب پول می‌دهد که برای زبانشان قلم طراحی کنند. چرا هیچکس در ایران از این کارها نمی‌کند؟ آیا زبان و خط و فرهنگمان برایمان مهم نیست یا فکر می‌کنیم اینکارها هدر دادن پول است؟ چرا باید طراحی قلم‌های جدید در ایران فقط در حد پروژه‌های دانشجویی باقی بمانند و هیچ‌وقت وارد وب نشوند؟

نمی‌شود که همه تقصیرها را گردن گوگل انداخت، ماهم مقصریم.

آینده عربی!

اگر وضعیت به همین شکل ادامه پیدا کند، و هر روز به تعداد قلم‌های «استاندارد» عربی افزوده شود و قلم‌های فارسی بهینه‌سازی نشوند و قلم جدیدی طراحی نشود، به زودی باید منتظر یک وب سرتاسر عربی باشیم. این خیلی ترسناک است. تصور کنید که اشعار حافظ و مولانا را با قلم «دروید نسخ» در وب‌سایت‌ها نمایش دهند، وحشتناک‌تر از این هم هست؟

آدم‌های دلسوز هنوز هستند

خوشبختانه در یکی دو سال اخیر، دوستانی که نگران آینده خط فارسی هستند، قدم‌های مثبتی در جهت بهینه‌سازی قلم‌های فارسی برداشته‌اند. از بین این دوستان می‌شود به صالح سوزنچی، امیرعباس عبدالعلی، حسین کیائی، وحید کشی‌پور و مصطفی حاجی‌زاده (و دیگر عزیزان) اشاره کرد که با تلاش‌های مستمر خود می‌کوشند تا قدمی مثبت در جهت توسعه قلم‌های فارسی برای وب بردارند. امیدوارم ما هم بتوانیم با حمایت از کار و زحمات این دوستان قدمی در این جهت برداریم.

لطفا، لطفا، لطفا خط فارسی را نجات دهید. سالار.